27. Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej to największy partyzancki związek taktyczny na ziemiach polskich. Sformowana z istniejących wcześniej oddziałów partyzanckich i zmobilizowanych żołnierzy konspiracji inspektoratów AK: Kowel, Łuck i Równe. Organizowana od stycznia do marca 1944 z zadaniem przeprowadzenia akcji Burza na Wołyniu. Po zakończeniu mobilizacji 27 WDP liczyła 7300 oficerów i żołnierzy. Dowódcy (kolejno): pułkownik K. Bąbiński pseudonim Luboń, major J. Kiwerski pseudonim Oliwa, major T. Sztumberk-Rychter pseudonim Żegota, pułkownik J. Kotowicz pseudonim Twardy. Dywizja wspomagała samoobronę ludności polskiej w walce z oddziałami Ukraińskiej Powstańczej Armii, walczyła z niemieckimi siłami przeciwpartyzanckimi i regularnymi oddziałami niemieckich wojsk frontowych. Stoczyła w 1944 kilka większych bojów: pod Włodzimierzem Wołyńskim (23 lutego), w Hołobach (9 marca) i Zasmykach (17 marca). W walkach doszło do współdziałania ze sztabami związków operacyjnych Armii Czerwonej. Dowódca major J. Kiwerski nie skorzystał z propozycji przeorganizowania dywizji w jednostkę wojska regularnego i podporządkowania jej Armii Czerwonej. Okrążona przez Niemców w rejonie Kowla toczyła 2-21 kwietnia ciężkie boje. Nie otrzymawszy obiecanej pomocy radzieckiej, przebijała się w kierunku Włodawy, ponosząc ogromne straty (od 10 do 50% stanów osobowych poszczególnych oddziałów). Ponownie okrążona pod koniec maja, częścią sił przedarła się przez Prypeć, wychodząc na tyły frontu radzieckiego, gdzie dowódca zgrupowania został aresztowany, a żołnierze po rozbrojeniu wcieleni do armii Z. Berlinga. Pozostała część dywizji wycofała się na zachód, 7 czerwca przekroczyła Bug i przeszła do Lasów Parczewskich na Lubelszczyźnie, gdzie 21 lipca wyzwoliła Kock, Lubartów i Firleje. Po wkroczeniu Armii Czerwonej została zmuszona do złożenia broni. Oficerów 27 WDP w większości zesłano do łagrów w ZSRR lub uwięziono. Część żołnierzy wstąpiła do oddziałów Z. Berlinga, pozostali podzielili los dowódców.
Żołnierze 27 WDP AK w Kozłówce, Lipiec 1944r. Pierwszy z prawej stoi Mieczysław Domański
Akcja Burza regularnych oddziałów radzieckich. Po zakończeniu walk część żołnierzy przebiła się na zachodni brzeg Bugu, część na stronę Armii Czerwonej, gdzie zostali internowani przez Rosjan. Na Wilenszczyźnie oddziały Armii Krajowej okręgu Wilno i Nowogródek, z dowódcą, podpułkownikiem A. Krzyżanowskim, zdobyły Wilno w walkach prowadzonych od 7 do 14 VII 1944 (operacja Ostra Brama). Po wkroczeniu wojsk radzieckich dowództwo i sztab zostały aresztowane przez NKWD. Prawie całe siły sił Armii Krajowej wycofały się do Puszczy Rudnickiej. Po stoczeniu walk z oddziałami NKWD zostali internowani. Walki o Lwów trwały od 23 do 27 lipca. Zgrupowanie Armii Krajowej pod dowództwem pułkownika W. Filipkowskiego zdobyło miasto wspólnie z czołgami radzieckimi. Część żołnierzy Armii Krajowej trafiła do armii generała Berlinga, pozostałych działania bojowo-dywersyjne prowadzone przez Armię Krajową na tyłach wojsk hitlerowskich przed wkroczeniem Armii Czerwonej na tereny przedwojennej Polski. Akcja Burza, poza działaniami militarnymi, miała swój aspekt polityczny. Rząd w Londynie udowadniał w ten sposób prawo Polski do jej granic z 1939, co nie było zgodne z intencjami radzieckimi. Prawie we wszystkich przypadkach po zakończeniu walk oddziały Armii Krajowej zostały rozbrojone przez Armię Czerwoną a żołnierze postawieni przed alternatywą: walka w armii Berlinga, bądź wywóz do łagrów. Akcję Burza rozpoczęli żołnierze 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, z dowódcą J. Kiwerskim (pseudonim Oliwa), którzy od marca do maja 1944 walczyli na Wołyniu wspólnie z partyzantką radziecką i w uzgodnieniu z dowódcami wywieziono do obozu w głąb ZSRR.
[Autor: Przemysław Kowalczuk ]
